حکم شرعی معاملات cfd چیست؟ + آیا معاملات cfd حرام است؟

معاملات قرارداد مابه‌التفاوت یا CFD (Contract for Difference) نوعی ابزار مالی مشتقه هستند که همراه با توسعه بازارهای جهانی و دسترسی آسان به پلتفرم‌های مالی، رشد بسیار قابل توجهی پیدا کرده‌اند. در این نوع معاملات، معامله‌گر به جای خرید واقعی یک دارایی مانند طلا، نفت، سهام، شاخص‌ها یا ارزهای بین‌المللی، تنها بر روی نوسان قیمت آن دارایی معامله می‌کند. نکته مهم این است که در CFD، مالکیت واقعی دارایی منتقل نمی‌شود و همین ویژگی، مهم‌ترین نقطه آغاز مباحث شرعی درباره این ابزار مالی است. در نظام حقوقی ایران که مبتنی بر فقه امامیه است، هر ابزار مالی جدید که مبتنی بر نوسان قیمت هستند و تسویه واقعی در آن‌ها صورت نمی‌گیرد، باید از منظر ربا، غرر، قمار و سایر احکام شرعی بررسی شوند. به همین دلیل در ادامه به بررسی حکم شرعی معاملات CFD خواهیم پرداخت.

حکم شرعی معاملات cfd

دیدگاه فقها درباره معاملات CFD عمدتا به دو دسته تقسیم می‌شود؛ گروهی آن را به‌طور مطلق یا به‌صورت احتیاطی حرام می‌دانند و برخی دیگر جواز آن را تنها در شرایط مشخص ممکن می‌دانند.

حکم شرعی معاملات آتی خامنه ای

دفتر مقام معظم رهبری، از طریق حجت الاسلام رضایی، تاکید کرده است که اگر معامله آتی تنها بر اساس پیش بینی قیمت انجام شود، پول حاصل از آن مالکیت شرعی ندارد.

دیدگاه حرمت مطلق یا احتیاط واجب (فقهای امامیه)

حجت‌الاسلام صالحی، نظرات مراجع مختلف را چنین نقل می‌کند:

• آیت‌الله سیستانی: ورود به معاملات CFD را جایز نمی‌دانند.
• آیت‌الله صافی گلپایگانی: این معاملات را به دلیل صوری بودن صحیح نمی‌دانند.
• آیت‌الله مکارم شیرازی: این معاملات را خلاف ضوابط شرعی می‌دانند.
• آیت‌الله نوری همدانی: معاملات فارکس و CFD را فاقد صورت شرعی بیان کرده‌اند.

منصور هاشمی خراسانی نیز حکم این معاملات را به صورت صریح فاسد و غیرشرعی اعلام کرده است.

دیدگاه جواز مشروط (آیت‌الله خامنه‌ای و برخی اهل سنت)

آیت‌الله خامنه‌ای معاملات فارکس و مشابه آن را تنها در دو صورت مشروع می‌دانند:

1. خرید و فروش واقعی باشد؛ نه معامله‌ای مبتنی بر پیش‌بینی.
2. اهرم، ربوی نباشد؛ یعنی قرض همراه با شرط سود در آن وجود نداشته باشد.

در فقه اهل سنت نیز اصل بر منع ربا، قمار و غرر است. برخی از علمای اهل سنت، معاملات CFD را تنها در حساب‌های اسلامی بدون سواپ، و زمانی که معامله بر اساس دانش و تحلیل باشد، قابل توجیه می‌دانند. اما نبود تحویل واقعی دارایی همچنان یکی از دلایل اصلی ممنوعیت این معاملات است؛ تا جایی که مجمع فقه اسلامی عقود مشابه CFD را حرام اعلام کرده است.

ساختار معاملات CFD

در قرارداد CFD، دو طرف معامله توافق می‌کنند که فقط اختلاف قیمت بین زمان ورود و خروج از معامله را با یکدیگر تسویه کنند. برای مثال اگر معامله‌گر در قیمت 100 وارد شود و معامله را در 110 ببندد، فروشنده باید مابه‌التفاوت را پرداخت کند و اگر قیمت 90 شود، خریدار زیان می‌کند. بنابراین سازوکار این معاملات دقیقا بر پایه نوسان قیمت است. ماهیت این قرارداد چند ویژگی اساسی دارد:

• عدم انتقال مالکیت دارایی: معامله‌گر در هیچ مرحله‌ای صاحب دارایی نمی‌شود. آنچه موضوع قرارداد است تنها عددی است که اختلاف قیمت را نشان می‌دهد. به همین دلیل برخی از فقها ماهیت CFD را «امری فرضی» یا «اعتباری» می‌دانند.
• مشتقه بودن قرارداد: زیرا ارزش این قرارداد کاملا از دارایی دیگری مانند طلا یا سهام مشتق شده است.
• بازی با جمع صفر (Zero-Sum): یعنی حتما یکی سود می‌کند و دیگری به همان اندازه ضرر می‌کند.
• وجود اهرم (Leverage): در CFD معامله‌گر می‌تواند با مبلغ اندکی سرمایه، معامله‌ای بسیار بزرگ‌تر از سرمایه واقعی خود انجام دهد.

این ویژگی جذاب است اما ریسک بسیار سنگینی دارد و از دیدگاه فقهی یکی از نقاط بحث‌برانگیز محسوب می‌شود. CFD از نظر اقتصادی امکانات زیادی فراهم می‌کند، مانند امکان معامله بر نوسانات بازارهای جهانی بدون نیاز به خرید فیزیکی دارایی؛ اما از نظر حقوقی و فقهی، همین ویژگی‌ها باعث پیچیده شدن حکم آن شده است.

شبهات و اشکالات شرعی معاملات CFD

معاملات CFD از چند جهت با اصول معاملات شرعی ناسازگار قلمداد شده‌اند. مهم‌ترین شبهات عبارت‌اند از قمار، ربا، غرر و نبود بیع واقعی که در ادامه بیشتر بررسی خواهیم کرد:

شبهه قمار

یکی از نخستین ایرادهایی که درباره CFD مطرح می‌شود این است که این معاملات بسیار شبیه شرط‌بندی بر سر قیمت هستند. در CFD، طرفین عملا روی بالا یا پایین رفتن قیمت شرط می‌بندند و نتیجه معامله، کاملا مبتنی بر اتفاقات غیرقابل پیش‌بینی بازار است. حجت‌الاسلام معصومی‌نیا، این معاملات را به قمار نزدیک می‌داند و حتی برخی مانند منصور هاشمی خراسانی، CFD را به‌طور کامل مصداق قمار اعلام کرده‌اند. دلیل این دیدگاه این است که در این معاملات:

• طرفین هیچ مالکیت واقعی ندارند،
• یکی سود می‌برد و دیگری دقیقا به همان اندازه ضرر می‌کند،
• مبنای سود یک امر کاملا غیرقطعی و مبتنی بر پیش‌بینی است.

همچنین در CFD، آنچه مبادله می‌شود مالیت حقیقی ندارد. «عوضین» تنها اعدادی هستند که اختلاف قیمت را نشان می‌دهند و این امر در فقه، معامله را از حالت ملکیت واقعی خارج می‌کند.

شبهه ربا (بهره)

یکی از مهم‌ترین مباحث فقهی درباره CFD به استفاده از اهرم مالی و هزینه‌های نگهداری معاملات شبانه مربوط می‌شود.

• تقریبا تمام معاملات CFD که با اهرم انجام می‌شوند مشمول سواپ شبانه هستند؛ یعنی معامله‌گر برای نگهداری معامله، مبلغی پرداخت یا دریافت می‌کند.
• این مبلغ در حقیقت نوعی بهره است و بر اساس نظر فقها، صراحتا مصداق ربا محسوب می‌شود.

علاوه بر این، اگر اعتبار ارائه‌شده توسط کارگزار، نوعی قرض همراه با شرط سود باشد، معامله از اساس ربوی و حرام خواهد بود.

شبهه غرر (ریسک و ابهام زیاد)

بازار CFD با نوسانات شدید، عدم قطعیت بالا، امکان لیکویید شدن سریع و نبود مالکیت واقعی همراه است. این سطح از ابهام و ریسک بالا در فقه اسلامی غرر به شمار می‌آید. منصور هاشمی خراسانی نیز تاکید می‌کند که CFD مصداق «بیع غرر» است؛ زیرا نتیجه معامله نامعلوم و اغلب غیرقابل پیش‌بینی است.

فقدان مالکیت و نبود بیع واقعی

در فقه اسلامی، مشهور فقها مبیع را باید «عین» می‌دانند. اما در CFD هیچ عینی وجود ندارد؛ تنها یک عدد (تفاوت بین دو قیمت) معامله می‌شود. از این جهت:

• معامله صوری است؛
• نوعی «اَکل مال به باطل» محسوب می‌شود؛
• و مصداق «بیع ما لا یملک» نیز هست، زیرا معامله‌گر چیزی را که مالک آن نیست معامله می‌کند.

این موارد به تنهایی می‌توانند قرارداد را از دیدگاه فقهی باطل سازند.

قالب‌های حقوقی متناسب و راهکارهای شرعی برای سی اف دی

با وجود ایرادات شرعی وارد بر معاملات CFD، برخی پژوهشگران و متخصصان فقه مالی تلاش کرده‌اند با ارائه‌ی قالب‌ها و مدل‌های جدید، چارچوب‌هایی پیشنهاد کنند که بتواند بخشی از مشکلات شرعی را کاهش دهد و این نوع معاملات را به ساختارهای قابل‌قبول‌تری نزدیک کند.

تفسیر قرارداد CFD در قالب عقد صلح

در برخی پژوهش‌ها پیشنهاد شده است که CFD را می‌توان با عقد صلح تطبیق داد. چون عقد صلح در فقه امامیه بسیار انعطاف‌پذیر است و می‌تواند بسیاری از قراردادهای جدید را در خود جای دهد. با این کار، معامله از حالت «شرط‌بندی» خارج شده و می‌تواند معنا و مشروعیت فقهی پیدا کند.

استفاده از عقود معین دیگر

برخی دیگر از پژوهشگران پیشنهاد داده‌اند که این قرارداد می‌تواند با قالب‌هایی مانند:

• اجاره؛
• جعاله (Contract of Reward).

تطبیق یابد و ماهیت حقوقی و شرعی صحیح‌تری پیدا کند.

پرهیز از ربا و غرر

برای معامله‌گران، چند راهکار شرعی پیشنهاد شده است:

• استفاده از حساب‌های بدون سواپ تا مبادله بهره شبانه حذف شود.
• اتکا به تحلیل‌های معتبر و کاهش حدس و بخت‌آزمایی.

پرهیز از استفاده از CFD و حرکت به سمت معاملات نقدی (Spot)، هرچند در بازار خرده‌فروشی فارکس، تحویل فیزیکی انجام نمی‌شود.

خلاصه مقاله حکم شرعی معاملات cfd

حکم شرعی معاملات CFD از منظر فقه اسلامی با چالش‌های مهمی روبه‌رو هستند. نبود مالکیت واقعی، شباهت زیاد به شرط‌بندی بر قیمت و وجود بهره در معاملات اهرمی از اصلی‌ترین ایرادات شرعی هستند. از دیدگاه بسیاری از فقها، CFD در حالت متداول خود به‌ویژه زمانی که اهرمی باشد یا حرام است یا باطل و درآمد حاصل از آن مالکیت شرعی ایجاد نمی‌کند.

سوالات متداول

در ادامه به سوالات پرتکرار شما درباره حکم شرعی cfd پاسخ خواهیم داد.

آیا اگر CFD بدون اهرم انجام شود، باز هم مشکل شرعی دارد؟

حتی اگر معاملات CFD بدون اهرم انجام شوند، باز هم به دلیل نبود مالکیت واقعی و شباهت ماهوی به شرط‌بندی بر نوسان قیمت، از نظر بسیاری از فقها همچنان اشکال شرعی دارد. اهرم فقط یکی از اشکالات است؛ اصل مشکل، فقدان بیع واقعی و غرر است.

آیا حساب‌های اسلامی (بدون سواپ) مشکل CFD را از نظر شرعی حل می‌کند؟

حذف بهره شبانه تنها مشکل ربا را کاهش می‌دهد؛ اما مسائلی مانند قمارگونه بودن، نبود مالکیت و غرر همچنان باقی است. بنابراین حساب اسلامی به‌تنهایی کافی برای مشروعیت شرعی CFD نیست.

آیا می‌توان CFD را نوعی پیش‌بینی مالی یا تحلیل اقتصادی دانست نه قمار؟

اگرچه برخی معامله‌گران بر اساس تحلیل معامله می‌کنند، اما ساختار قرارداد طوری است که نتیجه معامله کاملا بر اساس اختلاف قیمت محقق می‌شود بدون اینکه مبیع واقعی وجود داشته باشد. از نگاه فقهی، معیار «ساختار عقد» است نه میزان دانش معامله‌گر، بنابراین بسیاری از فقها آن را همچنان شبیه قمار می‌دانند.

آیا اگر طرفین معامله مسلمان نباشند، انجام CFD برای مسلمانان جایز است؟

در فقه امامیه، معیار حکم یک معامله، ماهیت آن است نه هویت طرف مقابل. بنابراین حتی اگر معامله با کارگزار غیرمسلمان باشد، در صورت وجود ربا، غرر یا قمار، معامله برای مسلمان جایز نیست.

آیا CFD با معاملات آتی (Futures) یا آپشن (Options) تفاوت شرعی دارد؟

بله. هرچند هر سه ابزار مشتقه هستند، اما CFD از نظر فقهی مشکلات بیشتری دارد؛ از جمله نبود تحویل واقعی دارایی، صفرجمع بودن معامله و امکان استفاده گسترده از اهرم. ابزارهای آتی و اختیار معامله در برخی بورس‌های اسلامی با اصلاحات شرعی پذیرفته شده‌اند، اما CFD هنوز چنین تطبیقی پیدا نکرده است.